Năng suất nhân tố tổng hợp là gì? Các nghiên cứu khoa học

Giới thiệu

Năng suất nhân tố tổng hợp (Total Factor Productivity – TFP) là một chỉ tiêu trung tâm trong kinh tế học vĩ mô, phản ánh hiệu quả tổng hợp của việc sử dụng các yếu tố sản xuất trong nền kinh tế. Không giống như năng suất lao động hay năng suất vốn – vốn chỉ phản ánh hiệu suất của từng yếu tố đơn lẻ – TFP đo lường phần tăng trưởng sản lượng không thể giải thích bởi sự gia tăng của đầu vào vật chất.

TFP được xem như là phần "bí ẩn" trong tăng trưởng kinh tế, liên quan đến tiến bộ công nghệ, cải thiện quản lý, đổi mới sáng tạo, cải cách thể chế, và hiệu quả phân bổ nguồn lực. Chính vì vậy, nhiều nghiên cứu xem TFP là động lực dài hạn và bền vững của tăng trưởng, đặc biệt khi vốn và lao động đạt tới giới hạn cận biên.

Theo World Bank, các nước đang phát triển đạt được tăng trưởng năng suất cao thường có mức TFP tăng mạnh nhờ tái cơ cấu ngành, cải cách môi trường kinh doanh và chuyển đổi sang các mô hình kinh tế tri thức. Ngược lại, những nền kinh tế kém hiệu quả về TFP thường gặp vấn đề trong phân bổ nguồn lực hoặc thiếu động lực đổi mới.

Định nghĩa và công thức tính TFP

Trong kinh tế học tăng trưởng, TFP được định nghĩa là hệ số hiệu suất $A$ trong hàm sản xuất tổng hợp. Một dạng phổ biến là hàm Cobb-Douglas:

$Y = A \cdot K^{\alpha} \cdot L^{1 - \alpha}$

Trong đó:

• $Y$: tổng sản phẩm (GDP hoặc GVA)
• $K$: vốn vật chất (máy móc, thiết bị, hạ tầng...)
• $L$: lao động (số lượng hoặc giờ công)
• $\alpha$: tỷ trọng đóng góp của vốn (thường từ 0.3–0.4)
• $A$: năng suất nhân tố tổng hợp

Khi logarit hóa và vi phân theo thời gian, ta có:

$\Delta \ln A = \Delta \ln Y - \alpha \cdot \Delta \ln K - (1 - \alpha) \cdot \Delta \ln L$

Công thức này cho phép phân rã tăng trưởng sản lượng thành ba thành phần: đóng góp của vốn, của lao động, và phần còn lại là TFP. TFP vì thế còn được gọi là "phần dư của Solow" (Solow residual), lần đầu tiên đề xuất bởi nhà kinh tế học Robert Solow năm 1957.

Vai trò của TFP trong tăng trưởng kinh tế

TFP đóng vai trò sống còn trong việc duy trì tăng trưởng dài hạn, đặc biệt khi đầu vào như lao động và vốn đạt ngưỡng giới hạn. Trong mô hình Solow-Swan, chỉ TFP mới có thể giải thích sự khác biệt bền vững về tăng trưởng giữa các quốc gia trong dài hạn, sau khi quá trình tích lũy vốn đã bão hòa.

Theo IMF (2023), TFP tăng 1% mỗi năm có thể tạo ra tăng trưởng GDP cao hơn 0.8% trong cùng kỳ, nếu giả định đóng góp đầu vào là cố định. Trong bối cảnh dân số già hóa và đầu tư chững lại, cải thiện TFP là con đường bền vững để tăng trưởng không phụ thuộc vào mở rộng quy mô sản xuất.

TFP cũng được xem là phản ánh chất lượng chính sách và thể chế. Các nền kinh tế có hệ thống pháp luật minh bạch, cơ chế thị trường hoạt động hiệu quả, giáo dục chất lượng cao và môi trường đổi mới mạnh mẽ thường có mức TFP cao hơn.

Phân biệt TFP với các chỉ tiêu năng suất khác

Không nên nhầm lẫn TFP với các khái niệm như năng suất lao động hay năng suất vốn. Những chỉ tiêu này chỉ đo hiệu quả của một yếu tố riêng lẻ, trong khi TFP phản ánh hiệu quả tổng thể, tức cả cơ chế tổ chức, kỹ thuật sản xuất và phân bổ nguồn lực.

Bảng dưới đây minh họa sự khác biệt:

Chỉ tiêu	Công thức	Phản ánh
Năng suất lao động	$Y / L$	Sản lượng bình quân trên mỗi đơn vị lao động
Năng suất vốn	$Y / K$	Sản lượng bình quân trên mỗi đơn vị vốn
TFP	$A = Y / (K^{\alpha} L^{1 - \alpha})$	Hiệu quả tổng hợp của toàn bộ quá trình sản xuất

TFP bao gồm tác động của công nghệ, kỹ năng lao động, chất lượng quản lý, tổ chức sản xuất, độ linh hoạt thể chế và các yếu tố phi vật chất khác. Nó là chỉ tiêu duy nhất không chỉ đo lường đầu ra mà còn đánh giá hiệu quả của chính sách phát triển quốc gia.

Phương pháp đo lường TFP

TFP không thể đo trực tiếp mà được ước lượng gián tiếp qua mô hình hàm sản xuất. Phổ biến nhất là phương pháp phân rã tăng trưởng (growth accounting) được sử dụng trong mô hình Solow. Ngoài ra còn có các phương pháp hiện đại hơn sử dụng kỹ thuật thống kê như hồi quy bán tham số.

Ba phương pháp đo TFP thường dùng:

1. Phân rã tăng trưởng (Solow residual): Sử dụng hàm Cobb-Douglas và giả định thị trường cạnh tranh để tính phần dư còn lại không giải thích bởi vốn và lao động.
2. Phương pháp Levinsohn-Petrin: Dựa vào đầu vào trung gian làm biến kiểm soát cho năng suất không quan sát được, thích hợp với dữ liệu vi mô doanh nghiệp.
3. Phương pháp Olley-Pakes: Kết hợp giữa quyết định đầu tư và lựa chọn thị trường để điều chỉnh sai số đo lường.

Một số tổ chức quốc tế cung cấp cơ sở dữ liệu TFP quy mô toàn cầu như:

• The Conference Board: Tổng hợp TFP tại hơn 100 quốc gia từ năm 1950.
• World Bank Productivity Project: Dữ liệu năng suất khu vực tư nhân và theo ngành.
• OECD Productivity Database: So sánh TFP giữa các quốc gia thành viên và đối tác.

Các yếu tố ảnh hưởng đến TFP

TFP chịu tác động mạnh từ cả yếu tố công nghệ lẫn thể chế. Những yếu tố này thường khó đo lường trực tiếp nhưng có ảnh hưởng dài hạn đến hiệu quả tổng thể nền kinh tế.

Một số nhân tố chính:

• Công nghệ: tiến bộ kỹ thuật, tự động hóa, số hóa chuỗi cung ứng làm tăng TFP bằng cách giảm chi phí và tăng hiệu suất.
• Chất lượng giáo dục: lao động có kỹ năng cao giúp tận dụng công nghệ hiệu quả hơn.
• Thể chế: cơ chế cạnh tranh, hệ thống pháp luật rõ ràng, hành chính hiệu quả giúp phân bổ nguồn lực tốt hơn.
• Hạ tầng số và logistics: hạ tầng hiện đại tạo điều kiện cho năng suất gia tăng, nhất là trong nền kinh tế số.
• R&D và đổi mới sáng tạo: đầu tư vào nghiên cứu khoa học là động lực chủ chốt của tăng trưởng TFP.

IMF (2023) cho thấy các nước có mức đầu tư R&D trên 2% GDP thường có tăng trưởng TFP cao hơn nhóm còn lại khoảng 1,2 điểm phần trăm mỗi năm.

Thực trạng TFP tại một số quốc gia

Các nước phát triển như Mỹ, Nhật Bản, Đức đang chứng kiến xu hướng tăng trưởng TFP chậm lại trong hai thập kỷ qua. Nguyên nhân bao gồm dân số già, giảm đổi mới công nghệ và hiệu ứng suy giảm biên trong các ngành công nghiệp đã bão hòa.

Ngược lại, các nền kinh tế đang chuyển đổi như Trung Quốc, Việt Nam, Ấn Độ có mức tăng trưởng TFP mạnh nhờ chuyển dịch cơ cấu ngành, tự do hóa thị trường và cải thiện hiệu quả khu vực tư nhân. Việt Nam, theo World Bank 2023, có mức tăng trưởng TFP trung bình giai đoạn 2010–2020 đạt khoảng 2,5%/năm.

Bảng sau minh họa so sánh TFP của một số quốc gia năm 2022 (theo Conference Board):

Quốc gia	Tăng trưởng TFP (%)	Ghi chú
Hoa Kỳ	0.3	Ổn định nhưng chậm do giảm R&D
Trung Quốc	2.9	Hưởng lợi từ cải cách thị trường
Việt Nam	2.6	Tăng trưởng cao nhờ năng suất khu vực tư nhân
Nhật Bản	0.1	Dân số già và chậm đổi mới

Vai trò của TFP trong chính sách kinh tế

TFP là công cụ đánh giá hiệu quả tổng thể của chính sách phát triển. Thay vì chỉ dựa vào tăng đầu tư hoặc gia tăng lao động – vốn có giới hạn – việc nâng cao TFP mang lại tăng trưởng bền vững hơn.

Một số hướng chính sách thúc đẩy TFP:

• Cải cách hành chính công và khung pháp lý để nâng cao hiệu quả thể chế.
• Khuyến khích chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ trong sản xuất.
• Đầu tư vào giáo dục bậc cao và đào tạo nghề chất lượng cao.
• Hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới sáng tạo và liên kết R&D với thị trường.

Theo OECD, cải thiện năng suất TFP đóng góp hơn 50% tăng trưởng GDP dài hạn tại các nền kinh tế thành viên.

Hạn chế và tranh luận về TFP

Dù quan trọng, TFP vẫn còn nhiều tranh luận học thuật do phương pháp tính mang tính suy luận và phụ thuộc vào giả định mô hình. Việc lựa chọn hàm sản xuất, thông số $\alpha$, và chất lượng dữ liệu có thể ảnh hưởng lớn đến kết quả ước lượng.

TFP cũng bị ảnh hưởng bởi các yếu tố chu kỳ kinh tế, thay đổi về chất lượng đầu vào (như kỹ năng lao động), hoặc thay đổi về giá trị đầu ra (chất lượng sản phẩm) mà không thể tách riêng hoàn toàn.

Một số nhà kinh tế học như Basu & Fernald (2001) cho rằng TFP đo được có thể phản ánh không chỉ hiệu suất kỹ thuật mà còn điều kiện cầu, mức độ cạnh tranh và điều chỉnh thị trường. Vì vậy, việc sử dụng TFP cần kết hợp với các chỉ tiêu khác để đánh giá toàn diện hơn.

Tài liệu tham khảo

1. Solow, R. M. (1957). Technical change and the aggregate production function. Review of Economics and Statistics.
2. IMF. (2023). Total Factor Productivity: A Long-Run Perspective. https://www.imf.org
3. World Bank. (2023). Vietnam Economic Update July 2023. https://www.worldbank.org
4. The Conference Board. (2023). Total Economy Database. https://conference-board.org
5. OECD Productivity Statistics. https://stats.oecd.org/